Lidii Zamkow: Pamięć – niepamięć – re/mistyfikacja

Abstract

W formule „płynnej nowoczesności”, jaką zwykło się opatrywać dzisiejszą kulturę, pamięć o przeszłości nie jest kategorią hołubioną. Inną postawę w tej kwestii deklarują twórcy tzw. re/miksu, formy zakładającej poszukiwanie w historii legendarnych biografii czy zjawisk artystycznych, z którymi młodzi artyści mogliby konfrontować własne programy i opinie. Bohaterką jednego z takich projektów, autorstwa Weroniki Szczawińskiej, stała się Lidia Zamkow, rzadko dziś przywoływana w dyskursie pokoleniowym wybitna reżyserka II połowy XX wieku. Trudność sprostania podjętemu zadaniu dotarcia do prawdy o tej bogatej i niezwykłej osobowości zapowiadał już tytuł re/miksu: 2 albo 3 rzeczy, które o niej wiem. W obliczu sugerowanego braku dokumentacji spektakl złożono z domysłów, hipotez i oczekiwań wobec reżyserki, odwołując się do widowisk w jej twórczości peryferyjnych, których wybór zdeterminowało założenie wstępne. Realizatorzy szukali w osobie Zamkow prekursorki sztuki feministycznej i postaw genderowych, a rozczarowani nieodnalezieniem spodziewanej wartości, ukuli tezę o „artystycznej mierności” bohaterki „fantazmatu”… Trudno o osąd bardziej krzywdzący. Przedstawienia niepokornej interpretatorki dramatu współczesnego (m.in. Indyk Mrożka - 1961, Brechtowska Matka Courage - 1962 i Opera za 3 grosze - 1965, Kaligula Camus’a - 1963) wstrząsały i przykuwały uwagę widzów. O jej interpretacjach klasyki (Makbecie - 1966, Królu Edypie - 1968, Weselu 1969) pisano niejednokrotnie, że przejdą do historii teatru. Drapieżna, a zarazem poetycka estetyka Zamkow budziła entuzjazm, ale też prowokowała do polemik. Drażniła tradycjonalistów, przerażała oportunistów. „Krakowskie Na dnie (1960) w sposób niejako kliniczny o b n a ż y ł o s ł a b o - ś c i n a s z e j k r y t y k i” - stwierdzał wprost Marian Sienkiewicz, autor artykułu o szczególnie przez siebie cenionym rosyjskim nurcie twórczości artystki (w którym wryły się w pamięć zwłaszcza Sen Dostojewskiego, Zmartwychwstanie Tołstoja czy Cichy Don Szołochowa). Reżyserka; permanentnie wywoływała burzę, zrywając np. z tradycją inscenizacyjną Brechta i Dürenmatta (jego Wizytę starszej pani ukazała w konwencji okrutnej bajki). Tragedie i komedie Szekspira odczytywała z perspektywy bliskiej myśli Jana Kotta, nadając im współczesny kształt teatralny. W Ameryce Kafki (1968) zdemistyfikowała dwie utopie ziemi obiecanej: amerykańskiego dobrobytu i „komunijnej wspólnoty wydziedziczonych”, efektownie wykorzystując w ruchowej organizacji części scen poetykę niemego filmu. Wierna swojej koncepcji teatru nie poddawała się dyktatowi elit: zaciekłe ataki na nią za sposób wykreowania w Weselu Widm były w istocie sporem o nowy język teatralny, w którym zaskakująca i wieloaspektowa metafora zastąpiła sceniczny stereotyp. To, że dotąd nie opisano fenomenu artystki, nie świadczy więc o jej „miernej wartości” (co niesprawiedliwie i błędnie sugerowali re/mixowi dekonstruktorzy) lecz o braku gotowości do podjęcia przez krytykę wyzwania, jakim jest ogarnięcie bogactwa i skomplikowania osobowości twórczej Zamkow.